ΠΟΛΙΤΙΚΑ - ενότητα 15η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΕΝΟΤΗΤΑ 15η

«Ο ΠΟΛΙΤΗΣ ΕΙΝΑΙ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ»

Μετάφραση

 Όποιος ασχολείται με τον τρόπο διακυβέρνησης μιας πόλης και ψάχνει να βρει ποια είναι η ουσία και ποια τα χαρακτηριστικά του κάθε επιμέ­ρους τρόπου διακυβέρνησης, το πρώτο που πρέπει να εξετάσει είναι να δει τι είναι άραγε μια πόλη.
Γιατί σήμερα υπάρχουν διαφορετικές γνώμες πάνω σ' αυτό το θέμα, άλλοι που λένε πως την τάδε συγκεκριμένη πράξη την έκανε η πόλη, άλλοι όμως λένε ότι δεν την έκανε η πόλη, αλλά η τάδε συγκεκρι­μένη ολιγαρχική "κυβέρνηση" ή ο τάδε συγκεκριμένος τύραννος. Έπειτα βλέ­πουμε ότι όλη η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη σχετίζεται με την πόλη, και το πολίτευμα είναι ένας τρόπος οργάνωσης αυτών που ζουν στη συγκεκριμένη πόλη. Επειδή όμως η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων όπως  όλα εκείνα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα όλον, αποτελούμενο όμως από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πριν από οτιδήποτε άλλο πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης, αφού η πόλη είναι ένα πλήθος πολιτών. Επομένως πρέπει να σκεφτούμε ποιον πρέπει να ονομάζουμε πολίτη και ποιος είναι ο πολίτης. Διατυπώνονται δηλ. πολλές διαφορετικές απόψεις για τη λέξη πολίτης, γιατί δεν υπάρχει  ομοφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης,  υπάρχει δηλ. κάποιος που ενώ είναι πολίτης σ’ ένα δημοκρατικό πολίτευμα, συχνά δεν είναι πολί­της σ’ ένα ολιγαρχικό πολίτευμα.

 Εισαγωγή

Στο Γ’ βιβλίο των Πολιτικών ο Αριστοτέλης θα ασχοληθεί και με τη διερεύνηση της έννοιας «πολιτεία», δηλαδή με  τον τρόπο διακυβέρνησης της πόλης. Συγκεκριμένα, θα εξετάσει την ουσία κάθε είδους πολιτεύματος και τα χαρακτηριστικά του.

Όποιος λοιπόν θα επιχειρήσει να εξετάσει: α) Το πολίτευμα γε­νικά, β) Τη φύση του κάθε πολιτεύματος («τις εκάστη»). Και γ) Τα ιδιαί­τερα χαρακτηριστικά του («ποία τις»), είναι υποχρεωμένος να εξετάσει προηγουμένως τι είναι η πόλη

ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ;

ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΕΠΙΒΑΛΛΟΥΝ ΤΟΝ ΕΚ ΝΕΟΥ ΟΡΙΣΜΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ.

Για το ποιος είναι ο φορέας και ο δημιουργός της πολιτικής πράξης ο Αριστοτέλης  δίνει τρεις εξηγήσεις . Είναι απαραίτητο λοιπόν να καταλάβουμε τι είναι πόλη, γιατί:

α) Υπάρχει διχογνωμία ως προς το περιεχόμενο του όρου (ἀμφισβητοῦσιν ... οἱ φάσκοντες την πόλιν ... τύραννον) και ειδικότερα για το ποιος έχει την ευθύνη για τη λήψη και την τέλεση μιας πολιτικής πράξης. Πόλη: 1) Απρόσωπη και ενιαία πολιτική οντότητα, δε διαχωρίζεται από τους άρχοντές της. Άρχοντες  και πολίτες δρουν ως ενιαίο σύνολο και κατά τον ίδιο τρόπο αξιολογούνται οι πράξεις τους και τους αποδίδονται οι ευθύνες. 2) Η πόλη διαχωρίζεται από την κυβέρνηση – εξουσία. Οι πράξεις και οι αποφάσεις μιας ολιγαρχικής ή τυραννικής κυβέρνησης βαρύνουν μόνο τα πρόσωπα που συμμετέχουν σ’ αυτήν.

Η σύγχρονη όμως πολιτική επιστήμη και πρακτική δέχονται τις αρχές του ενιαίου κράτους και της ασφαλείας του δικαίου. Σύμφωνα με αυτές τις αρχές οι πράξεις ενός κράτους είναι έγκυρες ανεξάρτητα από το εκάστοτε καθεστώς και την πολιτική ή πολιτειακή εκπροσώπηση.

 β) Εάν καταλάβουμε τι είναι πόλη, θα έχουμε και τη δυνατότητα να κατανοήσουμε και να αξιολογήσουμε τη δράση των νομοθετών και των πολιτικών (τοῦ δε πολιτικοῦ ... περί πόλιν). Στην 3η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων, ο Αριστοτέλης ισχυρίστηκε ότι η πρόθεση όλων των νομοθετών  και πολιτικών είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρετους (μέσω του εθισμού σε ηθικές πράξεις), προς όφελος ολόκληρης της πόλης. Ανάλογα με τους στόχους της πόλης διαμορφώνεται και η "δραστηριότητα" των πολιτικών.  Η δραστηριότητα τους στοχεύει ή πρέπει να στοχεύει στο κοινό συμφέρον (όχι μόνο μιας μερίδας). Αυτό σημαίνει πως εργάζονται για το καλό όλων των πολιτών και πως θεω­ρούν πηγή του αξιώματος τους τη θέληση των πολιτών. Εξάλλου πολιτικοί και νομοθέτες είναι εκπρόσωποι του λαού και η δράση τους αποτελεί ένα είδος ανταπόδοσης στην εμπιστοσύνη που τους έδειξαν οι πολίτες.

γ) Το σύστημα διακυβέρνησης είναι ένας τρόπος οργάνωσης αυτών που ζουν στην πόλη. Εφόσον το πολίτευμα δεν είναι παρά ένα σύστημα οργάνωσης, το οποίο ρυθμίζει τις σχέσεις όλων, όσων ζουν σε μία πόλη, αλλά και την κατανομή της πολιτικής δύναμης μεταξύ τους, θα πρέπει να διευκρινιστεί πρώτα το περιεχόμενο της πόλης, προκειμένου να καθοριστεί η έννοια του πολιτεύματος και πώς αυτό λειτουργεί : τι δικαιώματα, τι υποχρεώσεις έχουν οι πολίτες, τι εξουσίες έχουν οι άρχοντες. Πολιτεία λοιπόν είναι το πολίτευμα  κάθε πόλης, που μπορεί να διαφοροποιείται  από τα πολιτεύματα άλλων πόλεων. Πρόκειται για ένα σύστημα οργάνωσης που οριοθετεί τις εξουσίες των αρχόντων και ορίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών. Εξαρτάται από το είδος του πολιτεύματος αν τα παραπάνω είναι προϊόν συναίνεσης ή επιβολής.

Ακόμη ο Αριστοτέλης συνδέει τη δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη με το πολίτευμα, αφού το πολίτευμα ανάλογα με τη μορφή που έχει υπαγορεύει και το περιεχόμενο της δραστηριότητάς τους. Βέβαια η σχέση μπορεί να εννοηθεί και αντίστροφα ως ένα σημείο, δηλαδή η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη να είναι ρυθμιστικός παράγοντας του πολιτεύματος. (ΨΕΒ)

 ΠΟΙΟΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΠΟΚΑΛΕΙΤΑΙ ΠΟΛΙΤΗΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΗΣ;

Δεδομένου ότι η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, επειδή αποτελείται από μέρη και αυτά είναι οι πολίτες, για να κατανοήσουμε τι είναι πόλη, σύμφωνα με την αναλυτική μέθοδο που ακολουθεί εδώ ο Αριστοτέλης πρέπει να εξετάσουμε το κύτταρο της πόλης, δηλαδή τον πολίτη.

Η πόλη, λέει, είναι κάτι το σύνθετο, ένα σύνολο, που όμως αποτελείται από πολλά μέρη («καθάπερ άλλο τι των όλων μεν συνεστώτων δ' έκ πολλών μορίων»). Αλλά το σύνολο αυτό δεν είναι ακριβώς το άθροισμα των συστατικών μερών του. Είναι κάτι που βασίζεται σε αυτά, αλλά τα υπερβαίνει, αποτελώντας κάτι επιπλέον και κάτι διαφορετικό.

Άρα η πόλη είναι η «ουσία» των συστατικών μερών της (των πολιτών, των οικογενειών και των κωμών). Ταυτόχρονα, είναι ο παράγοντας που τα οδηγεί στην τελείωσή τους, δηλαδή στην αυτάρκεια και την ευδαιμονία, μετά την ολοκλήρωση της εξελικτικής διαδικασίας προς την κατεύθυνση του προσδιορισμένου από τη «φύση» σκοπού. (ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ)

Η ταυτότητα της πόλης

• Στοιχεία φυσικά (τόπος και άνθρωποι)
• Στοιχεία πολιτικά (συνταγματική τάξη και πολιτειακή οργάνωση)

Το ερώτημα για τον πολίτη είναι διμελές

• Ποιον πρέπει να ονομάσουμε πολίτη («τίνα χρή καλεϊν πολίτην)
• Ποια είναι η φύση του πολίτη («τίς ό πολίτης έστι σκεπτέον»).            

 Ο Αριστοτέλης προσανατολίζει την εξέταση

α) στον προσδιορισμό εκείνων που πρέπει να αναγνωριστούν ως πολίτες σε μια πόλη με κριτήρια την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική θέση κ.ά. (τίνα χρή καλεῖν πολίτην).
β) στη συγκέντρωση των χαρακτηριστικών που συνιστούν την έννοια του πολίτη (τίς ὁ πολίτης)

Πρέπει λοιπόν να διερευνηθεί η έννοια «πολίτης», όχι μόνο για να γίνει κατανοητή η έννοια της πόλης, αλλά και για να διασαφηνιστεί το περιεχόμενο της έννοιας «πολίτης», για το οποίο δεν υπάρχει ομοφωνία. Έτσι, διαπιστώνουμε ότι διαφορετικά νοείται ο πολίτης σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα και διαφορετικά σε ένα ολιγαρχικό.

ΠΟΛΙΤΗΣ  είναι αυτός που μετέχει στην άσκηση κάποιας εξουσίας.

Επειδή όμως υπάρχουν διαφορετικά πολιτεύματα με διαφορετικά ποιοτικά γνωρίσματα, ο πολίτης ορίζεται ανάλογα με τα διαφορετικά γνωρίσματα του πολιτεύματος της πόλης του. Έτσι, μπορεί κανείς να είναι πολίτης σε δημοκρατικό πολίτευμα, όχι όμως και σε ολιγαρχικό ή τυραννικό. Επομένως η ποιότητα του πολιτεύματος καθορίζει τα δικαιώματα του πολίτη.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΛΗΣ-ΠΟΛΙΤΗ-ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ

Ορισμός του πολίτη → ορισμός της πόλης → ορισμός του πολιτεύματος →

κατηγοριοποίηση των πολιτευμάτων

Οι διαφορετικές απόψεις σχετικά με τον ορισμό της πόλης οφείλονται στις ανάγκες διαχείρισης των υποχρεώσεων και των ευθυνών που συνεπάγεται η άσκηση της εξουσίας ενώ όσο αφορά στον πολίτη στους διαφορετικούς τύπους πολιτευμάτων, που ανάλογα με τη μορφή τους προωθούν τα συμφέροντα μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας