ΠΟΛΙΤΙΚΑ - ενότητα 13η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΕΝΟΤΗΤΑ 13η  (από μετάφραση)

«Ο ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ, Η ΠΙΟ ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΟΤΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΖΩΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ»

 

Ο ΛΟΓΟΣ ΩΣ ΓΝΩΡΙΣΜΑ  ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ

 Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο ειδών κοινωνίες: την κοινωνία των ζώων και την πολιτική κοινωνία των ανθρώπων. Καθεμία από αυτές είναι εφοδιασμένη από τη φύση, με τα εργαλεία εκείνα που της είναι απαραίτητα για να φτάσει στον τελικό της στόχο και προορισμό.

«ο άνθρωπος είναι πολιτικό ον περισσότερο απ’ ό,τι οι μέλισσες ή τ΄άλλα αγελαία ζώα»

• Οι μέλισσες και τα αγελαία ζώα είναι φυσικά όντα, όπως βέβαια και ο άνθρωπος. Αν λοιπόν α­ποδειχτεί πως ο άνθρωπος υπερέχει σε πολιτικότητα έναντι αυτών, είναι λογικό να δεχτούμε ότι τότε θα πρόκειται για «ζωον πολιτικόν» σε μεγά­λο βαθμό, και μάλιστα για το κατ' εξοχήν «πολιτικόν ζωον».
• Βέβαια, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει την ιδιότητα του «πολιτικού» και σε κάποια αγελαία ζώα, με την έννοια ότι αναλαμβάνουν και διεκπεραιώνουν όλα μαζί μια κοινή δραστηριότητα, χωρίς όμως να διαθέτουν έναρθρο λόγο και λογική σκέψη. Έτσι, στο έργο του «Περὶ τὰ ζῷα ἱστορίαι» (488 a 7) μνημονεύει ως «πολιτικά» ζώα, εκτός από τον άνθρωπο, τη μέλισσα, τη σφήκα, το μυρμήγκι και τον γερανό. Στην περίπτωση αυτών των ζώων, το επίθετο «πολιτικός» χρησιμοποιείται για να δηλώσει μια απλούστερη διαδικασία συμμετοχής σε κοινές δραστηριότητες.

 

      

Ο Αριστοτέλης επιχειρεί να κατοχυρώσει τις θέσεις του επικαλούμενος την υπέρτατη αυθεντία, τη «φύση», που είναι αλάνθαστο κριτήριο γνησιότητας και αλήθειας,  «η φύση δεν κάνει τίποτα ματαίως»

Η φύση, λοιπόν, που ενεργεί με αλάνθαστη σκοπιμότητα, έδωσε τη φωνή σε όλα τα ζώα, αλλά προίκισε κατ' εξαίρεση τον άνθρωπο με το λόγο.

Εκτός από τον άνθρωπο, φωνή έχουν και όλα τα άλλα ζώα, γιατί αυτή εξυπηρετεί τη βιολογική ανάγκη τους να εκφράζουν και να δηλώνουν το ένα στο άλλο την ευχαρίστηση και τη λύπη.
• 
  
• Εφοδίασε τον άνθρωπο με τον λόγο, με τη μορφή τόσο του έναρθρου λόγου όσο και της λογικής σκέψης. Ο έναρθρος λόγος απο­τελεί σταδιακή πολιτιστική κατάκτηση σε συνάρτηση με την ανάπτυξη του ανθρώπινου είδους και αντικατέστησε με τον καιρό αρ­χέγονες μορφές επικοινωνίας (κραυγές, μορφασμούς, χειρονομίες). Πρόκειται για μια σύνθετη και ανώτερη ικανότητα που αποτελεί την ειδοποιό διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα ζώα. Η ουσία, πάντως, είναι ότι ο λόγος ως έκφραση της σκέψης έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατό­τητα, κατά τον Αριστοτέλη, να δηλώνει συνθετότερες καταστάσεις, που ξε­περνούν το βιολογικό επίπεδο και προϋποθέτουν είτε νοητική επεξεργασία δεδομένων της πραγματικότητας, όπως το τι είναι γι' αυτόν ωφέλιμο ή βλα­βερό, είτε τη σύλληψη των αξιών και των αντιθέτων τους, όπως του δι­καίου και του αδίκου.Χάρη σ’ αυτές ο άνθρωπος δεν καταφέρνει μόνο να επιβιώσει, αλλά και να επιτύχει ανώτερους στόχους, όπως να συγκροτήσει κοινωνίες (οικογένεια και πόλη) και να δημιουργήσει πολιτισμό (να αναπτύξει τα γράμματα, τις τέχνες, να θεσπίσει νόμους κ.λπ).
• Οι έννοιες αυτές, που μας θυμίζουν την «αἰδῶ» και τη «δίκη» του Πρωταγόρα («ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί»), αποτελούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να μπορεί ο άνθρωπος να συμβιώνει αρμονικά με άλλους ανθρώπους.

Η «συμμετοχή» σε όλα αυτά ή, καλύτερα, η από κοινού αίσθηση αυτών των αξιολογικών διαφοροποιήσεων δημιουργεί, ακριβώς, την οικογένεια και την πόλη, η ύπαρξη της οποίας στηρίζεται σε αυτή τη βαθύτερη επικοινωνία και «μέθεξη» μεταξύ των ατόμων.

 

Ο ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΠΟΥ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΕΙ ΟΤΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΙΝΑΙ «φύσει ζῷον πολιτικὸν»

 1η προκείμενη:η φύση δεν κάνει τίποτε δίχως λόγο και αιτία.

2η προκείμενη:η φύση έδωσε στον άνθρωπο ως εργαλείο τον λόγο που είναι βασικό στοιχείο για τη συνοχή των μελών της  πολιτικής κοινωνίας.

Συμπέρασμα: ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως προορισμένος να ζει σε πολιτική κοινωνία

 

ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ

 Στην τάξη της φύσης το όλον προηγείται του μέρους. Το ρήμα «προηγείται» δεν έχει εδώ χρονική σημασία αλλά:

α) οντολογική: απαραίτητη προϋπόθεση για να υπάρξει το μέρος είναι να υπάρχει το όλον, δηλαδή η πόλις, γιατί μόνο μέσα σε αυτή τα μέρη (η οικογένεια, το χωριό και το κάθε επιμέρους άτομο) πραγματώνουν τον σκοπό της ύπαρξής τους, το «τέλος» τους, ενώ έξω απ’ αυτήν τα μέρη μένουν ανολοκλήρωτα και
β) αξιολογική: ιεραρχικά, το όλον, δηλαδή η πόλη, ως ολοκληρωμένο σύνολο, βρίσκεται πιο ψηλά από το μέρος, δηλαδή την οικογένεια, το χωριό και το κάθε επιμέρους άτομο, υπερέχει ως προς τη φυσική τάξη λόγω του ενυπάρχοντος σκοπού σε αυτή

 

Με βάση τις παρατηρήσεις αυτές, δε θα είχε νόημα, κατά τη γνώμη μας, ο συσχετισμός όσων γράφει εδώ ο Αριστοτέλης για την προτεραιότητα της πόλης έναντι του ατόμου με τα αναφερόμενα στο μύθο του Πρωταγόρα σχετικά με τη δημιουργία της πολιτικής κοινότητας. Επιπλέον, θα ήταν μάλλον επιφανειακή η επισήμανση του ότι κατά τον Πρωταγόρα οι άνθρωποι ζούσαν μεμονωμένα πριν συγκροτήσουν τις πολιτικά οργανωμένες κοινωνίες, ενώ, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τα άτομα ήταν ανέκαθεν εντεταγμένα στην πόλη, αφού αυτή προηγείται των ατόμων. Ας το επαναλάβουμε: η κυρίαρχη σημασία του «πρότερον» δεν είναι χρονική, είναι μεταφυσική και αξιολογική. «Πρότερον... τη φύσει» είναι η πόλη όχι επειδή «προηγείται χρονικά», αλλά επειδή υπερέχει ως προς τη φυσική τάξη λόγω του ενυπάρχοντος σκοπού σε αυτήν και, ακόμη, επειδή από κάθε άποψη είναι κάτι το πιο σημαντικό και το πιο πολύτιμο από ό,τι τα επιμέρους άτομα που τη συναποτελούν. Άλλωστε, αν προκύπτει κάτι από το μύθο του Πρωταγόρα ως προς τη σχέση ατόμου-πολιτικής κοινότητας, - και ανεξάρτητα από τις όποιες αμφισημίες δημιουργεί η μυθική αφήγη­ση -, είναι το ότι, ακριβώς:

 α) Η εκτός πολιτικής κοινότητας διαβίωση των ατόμων είναι αδύνατη, αφού αυτή θα οδηγούσε στην εξαφάνιση του αν­θρώπινου γένους.

β) Η ύπαρξη εντός της πολιτικής κοινότητας ατό­μων που δεν ενστερνίζονται τους γενεσιουργούς παράγοντες και τους όρους ύπαρξης της πολιτικής κοινότητας - την «αιδώ» και τη «δίκη» -θεωρείται ανεπίτρεπτη και αποκλείεται ασυζητητί. (ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ)

 

Για να στηρίξει τη θέση αυτή θα παραθέσει ένα παράδειγμα που προέρχεται από εμπειρική παρατήρηση: το παράδειγμα με το σώμα και τα μέλη του.

Απόδειξη της υπεροχής του όλου έναντι του μέρους είναι το ότι, όταν κα­ταστραφεί το όλο, τότε το μέρος - το χέρι ή το πόδι, για παράδειγμα - δεν υπάρχει πραγματικά, υπάρχει μόνο κατ' όνομα. Όταν το σύνολο αποδομηθεί και καταστραφεί, τα μέρη αποσυντονίζονται, αποκόπτονται από τον κορμό, του οποίου αποτελούσαν ενεργά όργανα, και αχρηστεύονται, οπότε στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν, γιατί δεν εκπληρώνουν πια καμιά λειτουργία και δεν υπηρετούν κανένα σκοπό. Το κομμένο από το σώμα χέρι ή το χέρι ενός πτώματος, για παρά­δειγμα, δεν μπορεί να πιάσει ένα αντικείμενο ή να εκτελέσει μια εργασία, όπως και το κομμένο από το σώμα πόδι ή το πόδι ενός πτώματος δεν μπο­ρεί να βοηθήσει στο βάδισμα.

Επομένως, το σώμα είναι η προϋπόθεση για να υπάρχουν τα μέλη, ή, διαφορετικά, το σώμα ως όλον προηγείται του μέρους.

 Ό­πως το κομμένο χέρι δεν έχει λειτουργικότητα και αυτοτέλεια, έτσι και ο άνθρωπος, εφόσον αποκοπεί από την κοινότητα, δεν μπορεί να λειτουργή­σει ως άνθρωπος. Όποιος αποκόπτεται από την κοινότητα, ένα από τα δύο: ή δεν μπορεί να ζει μέσα σε αυτήν, ή είναι τόσο αυτάρκης, ώστε δεν τη χρειάζεται,. Στην πρώτη περίπτωση, είναι ένα ζώο. Στη δεύτερη, είναι θεός. Αντίθετα, ο άνθρωπος μπορεί να επιβιώσει και να πραγματώσει την ανθρώπινη ουσία του μόνο εφόσον παραμένει ε­ντεταγμένος στο εσωτερικό της πολιτικής κοινότητας. Έτσι εξάγεται το συμπέρασμα ότι η πόλη ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως και ότι προηγείται από το κάθε επιμέρους άτομο.

Αν συσχετιστούν τα δύο αυτά συμπεράσματα, τότε οδηγούμαστε στην πίστη του Αριστοτέλη ότι η πόλη είναι το όλον προς το οποίο τείνουν τα άτομα για να πραγματώσουν τον σκοπό της ύπαρξής τους και ότι η αυτάρκεια της πόλης μπορεί να διασφαλίσει την αυτάρκεια των μερών.

Τα παραπάνω μπορούν να διατυπωθούν συνοπτικά με τον εξής παραγωγικό συλλογισμό:

1η προκείμενη: στην τάξη της φύσης το όλον προηγείται του μέρους.

2η προκείμενη: η πόλη, βαθμίδα ιεραρχικά ανώτερη στην τάξη της φύσης, είναι ένα όλον και τα μέρη της είναι η οικογένεια, το χωριό και το κάθε επιμέρους άτομο.

Συμπέρασμα: στην τάξη της φύσης η πόλη προηγείται από τα μέρη της, την οικογένεια, το χωριό και το κάθε επιμέρους άτομο.

 ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ 13^ΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι στο απόσπασμα που ερμηνεύουμε ο Αρι­στοτέλης ξεκινά από την πολιτικότητα του ανθρώπου και καταλήγει σε αυτήν περνώντας μέσα από συλλογισμούς και επιχειρήματα, με τα οποία προσπαθεί να θεμελιώσει τις βασικές του θέσεις. Η σειρά των σκέψεων του είναι η ακόλουθη. Ενώ όλα τα ζώα έχουν απλώς φωνή, ο άνθρωπος έ­χει το αποκλειστικό προνόμιο του λόγου. Χάρη στο λόγο, κοινολογεί το ω­φέλιμο και το βλαβερό, το αγαθό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο. Αλ­λά η ικανότητα της κατανόησης, της κοινολόγησης και της αποδοχής αυ­τών των διαφοροποιήσεων συγκροτεί τις οικογένειες και τις πόλεις, άρα ο άνθρωπος είναι προικισμένος με το προνόμιο της δημιουργίας μορφών συμβίωσης που κορυφώνονται στην πόλη. Εξάλλου η πόλη ανταποκρίνε­ται στη φυσική τάξη και αξιολογικά υπερέχει έναντι της οικογένειας και του ατόμου. Ταυτόχρονα, είναι το όλο, δηλαδή το μόνο ικανό να επιτελέ­σει έργο και να πραγματώσει σκοπό. Το άτομο έξω από την πόλη χάνει την ανθρώπινη ιδιότητα του και μοιάζει με το κομμένο και νεκρό μέλος ε­νός σώματος. Αν, επομένως, ο άνθρωπος έχει το προνόμιο να συγκροτεί πόλεις και, ταυτόχρονα, του είναι αδύνατον να ζήσει και να δραστηριο­ποιηθεί έξω από αυτές, είναι φανερό ότι αποτελεί οργανικό και αναπό­σπαστο μέλος τους. Άρα είναι ζώο πολιτικό περισσότερο από οποιοδήπο­τε άλλο ον.(ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ)